Fiński kompozytor Uuno Klami (1900-1961) reprezentuje w muzyce tego kraju pokolenie pośrednie pomiędzy Jeanem Sibeliusem (1865-1957) a Einojuhanim Rautavaarą (1928-2016). Choć w swojej ojczyźnie jest znany i ceniony, to poza jej granicami jego utwory wykonuje się i nagrywa sporadycznie. A szkoda, bo to ciekawa muzyka, świadcząca o dużej wrażliwości kolorystycznej tego twórcy, zadająca też kłam potocznemu wyobrażeniu o tym, że muzyka powstająca na Północy musi być mroczna, ponura i ascetyczna. Kompozycje Klamiego świadczą o jego żywym zainteresowaniu twórczością najwybitniejszych awangardzistów XX wieku, na czele ze Strawińskim, Prokofiewem, Ravelem i de Fallą. Kompozytor ten kształcił się początkowo w Helsinkach, później zaś uzupełniał edukację i poszerzał horyzonty w Paryżu i Wiedniu. W jego dorobku kompozytorskim znajdziemy trzy symfonie, trzy koncerty (dwa fortepianowe i jeden skrzypcowy), oratorium Psalmus, a także liczne programowe kompozycje orkiestrowe inspirowane albo historiami opisanymi w Kalevali albo karelskim folklorem czy innymi tematami. Są to dzieła takie jak Merikuvia (Obrazy morskie), Lemminkäisen seikkailut saaressa (Przygody Lemminkäinena na wyspie Saari), Rapsodia karelska, Tańce karelskie czy Hommage à Haendel. Zdarzało mu się też pisać humorystyczne kompozycje jak przeznaczone na orkiestrę rondo Pyöräilijä (Cyklista). Klami zmarł na atak serca podczas przejażdżki na swojej łodzi w wieku niespełna 60 lat. Przed śmiercią rozpoczął pracę nad opartym na wątkach z Kalevali baletem Pyörteitä (Wiry), którego nie zdołał już ukończyć. Niniejszy album zawiera trzy najbardziej znane kompozycje Klamiego, zarejestrowane pod batutą Johna Storgårdsa.

Przeznaczona na orkiestrę fantazja Revontulet op. 38 ukończona został w 1946 roku. Tytuł oznacza dosłownie Zorza polarna i stąd też bierze się barwność tej muzyki, jej liryczność, migotliwość koronkowej faktur i przejrzystość orkiestracji. Są tu też fragmenty brzmiące orientalnie, a to ze względu na użycie skali pentatonicznej, która pojawia się choćby w potężnej kulminacji granej przez blachę. Podobno po prawykonaniu niektórzy krytycy byli rozczarowani rzekomym brakiem ilustracyjności tej muzyki, jednak Klami uważał tę fantazję za swój najlepszy utwór. W jednym z wywiadów skomentował ją następująco: „Zorza polarna może być czymś więcej niż tylko grą barw na niebie. Może być wyrazem nieskończonej samotności ludzkiego ducha”.

Przeznaczona na wiolonczelę i orkiestrę Tšeremissiläinen fantasia (Fantazja czeremiska) op. 19 z 1931 roku zainspirowana została kulturą muzyczną ludu Czeremisów, zwanych obecnie Maryjczykami. Ten liczący ok. 600 000 osób lud zamieszkuje autonomiczną nadwołżańską Republikę Mari El, położoną w Rosji. Tematy do tego utwory dostarczył Klamiemu etnomuzykolog i badacz fińskiej muzyki ludowej, Armas Otto Väisänen, a kompozytor uznał że są one na tyle ciekawe że mogą stać się podstawą nowej kompozycji. Główne myśli muzyczne są pentatoniczne, co nadaje brzmieniu specyficznego kolorytu. Fantazja dzieli się na dwa ogniwa – liryczne Lento, molto tranquillo i taneczne Presto, con bravura. To dzieło napisane z pazurem, interesujące, barwne, pełne emocji i specyficznego kolorytu. Partię solową wykonuje tutaj Samuli Peltonen, która gra pełnym, mocnym i pewnym dźwiękiem, co znakomicie pasuje do tej muzyki.

Pięcioczęściowa suita Kalevala op. 23 ukończona została w 1933 roku, ale Klami poddał utwór rewizji i ostateczną wersję ukończył dopiero dekadę później. Uważana jest za jedną z najważniejszych orkiestrowych kompozycji fińskich powstałych w pierwszej połowie XX wieku, określana jest też czasem mianem „fińskiego Święta wiosny„. Poszczególne części brzmią następująco: Maan synty (Stworzenie ziemi), Kevään oras (Kiełki wiosny), Terhenniemi, Kehtolaulu Lemminkäiselle (Kołysanka dla Lemminkäinena) i Sammon taonta (Wykuwanie Sampo). Część pierwszą rozpoczynają niepokojące migotliwe i eteryczne tremolanda smyczków. Później muzyka staje się gwałtowna i mroczna, z ostrą, wyrazistą i brutalną rytmiką. Pojawiające się później zawołania waltorni i ostinato smyczków przywodzą na myśl Strawińskiego. Klami komentował liryczną część drugą w następujący sposób: „Legendarny bohater Väinämöinen sieje ziarno, które wyrasta z ziemi i kwitnie”. Główny materiał prezentuje tu waltornia solo. Ciekawie orkiestrowane, barwne ogniwo trzecie, Terhenniemi (nazwa półwyspu) pełni funkcję scherza. Zastąpiło w tej roli Przygody Lemminkäinena na wyspie Saari, które po rewizji suity stały się niezależnym dziełem. W Terhenniemi pojawiają się stylizacje fińskiej muzyki ludowej, ale kompozytor nie zdecydował się na użycie dosłownych cytatów z folkloru. Niektóre fragmenty grane w rytmie punktowanym przez flet i ksylofon przywodzą na myśl Szostakowicza. Kołysanka jest utworem zaskakująco ponurym i bardziej przypomina lament. Całość wieńczy triumfalne Wykuwanie Sampo. Był to tajemniczy artefakt, stworzony przez mitycznego kowala, Ilmarinena. Zapewniać miał posiadaczowi pomyślność, był też niewyczerpanym źródłem pokarmu. Klami przedstawił powstawanie tego przedmiotu za pomocą ostinata dzwonów, trójkąta, tam-tamu i talerzy. Bardzo przyjemnie się tego utworu słucha, ale nie jest on tak radykalny jak balet Strawińskiego, z którym się go porównuje. Jest to modernizm trochę ugrzeczniony, więcej jednak mający wspólnego z Ravelem i Rimskim-Korsakowem, w czym nie ma oczywiście nic złego, bo to świetna muzyka.

Trzy zawarte na płycie utwory Uuno Klamiego to pozycje obowiązkowe dla każdej osoby zainteresowanej muzyką orkiestrową XX wieku. Wykonania tych utworów przez grającą pod batutą Johna Storgårdsa Helsinki Philharmonic Orchestra są bardzo dobre, ale w niektórych momentach mogłyby być bardziej dramatyczne i bardziej ostre. Kapitalnie się słucha tej pełnej emocji, barwnej, przystępnej i melodyjnej muzyki, tak bardzo odmiennej od kompozycji Sibeliusa!

Uuno Klami

Revontulet op. 38
Tšeremissiläinen fantasia op. 19
Kalevala-sarja op. 23

Helsinki Philharmonic Orchestra
John Storgårds – dyrygent
Samuli Peltonen – wiolonczela*

Ondine