Żyjący w latach 1870-1949 czeski kompozytor Vítězslav Novák należał do tego samego pokolenia co Ottorino Respighi, Maurice Ravel, Josef Suk, Eugeniusz Morawski czy Mieczysław Karłowicz. Z tym ostatnim kompozytorem łączyła go miłość do Tatr (w 1902 roku napisał poemat symfoniczny V Tatrách), napisał karłowiczowsko zatytułowany poemat O večné touze (Wieczne pragnienie, oparty na wątkach z twórczości Hansa Christiana Andersena) czy poemat Korzár (Korsarz, tak samo zatytułowany poemat, także oparty na dziele Byrona, napisał polski kompozytor Piotr Rytel). Novák był  uczniem Antonína Dvořáka w praskim konserwatorium, fascynował się folklorem, czerpał także z twórczości Richarda Straussa i Claude’a Debussy’ego. Od dłuższego czasu nosiłem się z myślą o napisaniu wpisu poświęconego muzyce czeskiego twórcy, a pretekst nadarzył się kiedy w moje ręce trafiła płyta wydana ładnych kilka lat temu przez firmę Chandos. Zawiera ona trzy poematy symfoniczne pochodzące z różnych okresów twórczości Nováka. Gra BBC Philharmonic Orchestra, a prowadzi ją zmarły w zeszłym roku Libor Pešek.

Album otwiera Lady Godiva op. 41, uwertura koncertowa z 1907 roku oparta na wątkach ze sztuki Jaroslava Vrchlickiego, inspirowanej z kolei historią żyjącej w XI wieku szlachcianki. Tytułowa bohaterka, nie mogąc pogodzić się z wysokimi podatkami nałożonymi na miejscową ludność przez jej męża, lorda Coventry Leofrica III, starała się zmusić go do ich obniżenia. Mężczyzna zgodził się, ale pod warunkiem, że jego żona przejedzie konno nago przez miasto. Kobieta przystała na ten warunek, a pazerny Leofric musiał pogodzić się z utratą wyższych niż dotychczas dochodów. Stąd też właśnie taka, a nie inna okładka płyty. Novák oparł swoje dzieło na dwóch tematach. Leofric reprezentowany jest przez tonację c-moll, niskie smyczki i blachę, a Godiva przez klarnet, grający jej temat w Es-dur. Obie myśli są same w sobie bardzo czytelne, a czytelność tę wzmagają jeszcze instrumentacja i dynamika. Instrumentacja jest barwna, a późnoromantyczna narracja wciągająca – muzyka jest pełna emocji i atrakcyjna w odbiorze. Pierwsze spotkanie z muzyką Nováka wypada zdecydowanie pozytywnie.

Drugim dziełem na płycie jest znacznie bardziej niż Lady Godiva rozbudowany poemat symfoniczny Toman i nimfa leśna op. 40. Kompozytor oparł się w tym dziele z lat 1906-1907 na poemacie Františka Čelanskiego. Tytułowy bohater szuka swojej ukochanej w Noc Świętojańską, dowiaduje się jednak, że odeszła ona z innym, poddaje się więc czarowi tytułowej nimfy leśnej i ostatecznie umiera z tęsknoty w jej objęciach. Muzyka Nováka jest mroczna, zmysłowa, pełna niepokoju, orkiestrowana przy tym po mistrzowsku, bogato, z udziałem całej orkiestry, sugestywnie wzbogacanym przez brzmienie harfy i dzwonków. Kompozytor zdecydowanie czuł orkiestrę i wiedział jak jej użyć, aby wykreować  odpowiedni nastrój. Pojawiają się tu także melodie zaczerpnięte z morawskiego folkloru. Całość wypada imponująco. I wciąga. Bardzo wciąga!

Ostatnia kompozycja zawarta na płycie to późny, równie co Toman rozbudowany poemat De profundis op. 67 na orkiestrę, fortepian i organy, skomponowany w 1941 roku. Kompozytor napisał później na karcie tytułowej: „poświęcone cierpieniu narodu czeskiego w czasie niemieckiego terroru 1939-1945”. Dzieło rozpoczyna się w niskim rejestrze, w powolnym tempie Largo lugubre. Ucho szybko wyłapuje czterodźwiękowy, opadający motyw w kontrabasach, który przekształca się w marsz, a następnie w fugę. Muzyka jest mroczna i pełna desperacji, Novák orkiestruje ten odcinek z użyciem niskiej blachy, bębna basowego, fortepianu i tam-tamu. Uspokojenie przynosi kolejny, dużo krótszy odcinek Meno largo, molto tranquillo. Odzywają się tu organy, harfa i czelesta, a także solo skrzypiec. Ostatnia część, Grandioso, nosi podtytuł Sursum corda i jest pełną optymizmu apoteozą, w której na pierwszy plan wysuwają się organy, smyczki i blacha.

Największe wrażenie spośród dzieł zamieszczonych na płycie robi Toman i nimfa leśna, ale nie zmienia to faktu, że także Lady Godiva i De profundis są utworami niezwykle atrakcyjnymi, barwnymi i komunikatywnymi. Aż dziw bierze, że muzyka tego kompozytora jest u nas praktycznie nieznana. No bo kto u nas dyrygował jakimś jego utworem?… Wykonania są bardzo staranne i dobrze nagrane, także strona edytorska wydawnictwa jest utrzymana na wysokim poziomie. Jest to więc pierwsze, ale na pewno nie ostatnie moje zetknięcie z dziełami tego kompozytora. Polecam!

Vítězslav Novák

Lady Godiva op. 41
Toman i nimfa leśna op. 40
De Profundis op. 67

BBC Philharmonic Orchestra
Libor Pešek – dyrygent

Chandos